Dit is een artikel geschreven door Diane Ruthgeerts, psychotherapeut, kennisexpert en auteur van ‘Geboeid door narcisme: mythe en masker’.
De laatste tijd komt emotioneel en psychisch geweld meer aan bod in de media. De focus in het debat ligt vooral op situationeel geweld – overwegend uitgelokt door omstandigheden van buitenaf. Maar er is ook emotioneel en psychisch geweld dat veeleer structureel is – uitgelokt door iemands persoonlijkheid, zoals te zien bij dwingende controle, intieme terreur en toxisch leiderschap. Anders dan bij situationeel geweld is er bij plegers van structureel geweld interesse in een ‘status quo’ en niet in een daadwerkelijke aanpak van het probleem. Het patroon van dit geweld blijft te onbekend, zeker in een intieme relatie, waar het vaak wordt geminimaliseerd of verloochend. Dit stuk gaat op zoek naar verklaringen voor die miskenning.
Schijnwerper op de dynamiek
Structureel geweld kenmerkt zich door een eenzijdig machtspatroon, een ongelijke machtsverhouding waarbij iemand continue de boven-positie afdwingt en een ander doelbewust in de onder-positie manoeuvreert. Dit patroon vertrekt bij het onvermogen om de eigen innerlijke pijn te dragen: men wil geen lastige gevoelens, verdraagt ze niet en deponeert ze bij iemand anders. Het is een overlevingsstrategie waarvoor allerlei vormen van manipulatie worden ingezet, gaande van subtiele beïnvloeding tot respectloos en mensonterend gedrag. Het helpt om strakke controle te houden en de realiteit af te blokken. ‘Mensen die verslaafd zijn aan dit gedrag lopen op een smal koord boven een afgrond van onverdraaglijke gevoelens en verwachten/eisen/claimen dat anderen hen op de koord houden.’, beschrijft expert Iris Koops. De plegers kunnen hun gedrag niet bijsturen, gezien ze niet bereid zijn om over zichzelf te reflecteren en evenmin om eigen verantwoordelijkheid op zich te nemen. Ze vergoelijken hun gedrag, minimaliseren en rechtvaardigen het met grote stelligheid. In één beweging geven ze de volle schuld voor het geweld aan de slachtoffers zelf. Geen enkel slachtoffer ontsnapt hierbij aan verwarring, zelftwijfel, schaamte, machteloosheid, eenzaamheid en schuldgevoelens. Wie herhaaldelijk met grote overtuiging verantwoordelijk gesteld wordt voor het ondergaan van geweld, begint in de illusie van waarheid te geloven en wordt tegen zichzelf uitgespeeld. Dit is de essentie van structureel dwingende controle.
Zonder kennen geen herkennen
Als slachtoffers denken dat er van alles mis is met hen, zien ze niet waar de schoen werkelijk wringt. Deze ‘omkering’ wordt in stand gehouden omdat de plegers zich steeds buiten schot houden en met een gefaseerde afwisseling tussen aantrekken en afstoten de verwarring, zelftwijfel en schuldgevoelens bij het doelwit aanzwengelen. Uiteindelijk voelt het slachtoffer haarscherp wat de pleger voor zichzelf verdooft: innerlijke leegte, schuld, angst, schaamte, minderwaardigheid, verlies aan vitaliteit en een authentieke verbinding – met zichzelf en anderen. Het besef dat men de dupe is van een toxisch patroon dringt moeilijk door. Hulp uit de buitenwereld is vaak nodig om het gefaseerd weerkerend patroon van manipulatie te ontdekken die alle ervaringen met elkaar verbindt. Helaas is het voor omstanders vaak even moeilijk om de toxische patronen te doorzien. Zonder inzicht in het eenzijdige patroon fronsen ook zij de wenkbrauwen, slaan ook zij de ogen neer, ontkennen of minimaliseren ook zij het geweld. Dit wordt vergemakkelijkt omdat het geweld zich in de regel afspeelt achter de schermen en geen zichtbare sporen nalaat. Men denkt dat het allemaal zo erg niet kan zijn, dat de waarheid wel in het midden zal liggen, dat waar twee mensen vechten twee mensen schuld hebben.De waarheid is dat veelal één iemand vecht en de ander in de verdediging wordt geduwd. Verloren moeite voor de verdedigers, omdat de plegers zich voortdurend verschansen en zich niet laten bereiken. Met een meesterlijke camouflage kunnen ze hooguit doen ‘alsof’.
Omstanders en professionals worden sowieso begoocheld en verleid tot het opnemen van de perfect passende rol in het draaiboek van de pleger. Dit betekent concreet dat ze zich, zonder het te beseffen, laten manipuleren, het beschuldigende betoog overnemen en de waarachtige slachtoffers met argwaan en ongeloof bejegenen. Het tragisch lot van de benadeelden wordt herhaald en herbevestigd.
Kijken met open vizier
Theoretisch inzicht is de eerste stap. Daarnaast is er een volle bereidheid nodig om te ‘willen zien’. Dit is verre van evident omdat de realiteit amper te bevatten is. De aandacht ervan afwenden helpt om extreme pijn niet onder ogen te moeten zien, om emotionele overweldiging tegen te gaan en de eigen integriteit te beschermen. Niemand zet graag zijn mensbeeld op de helling! Mechanismen van defensieve vermijding schieten ter hulp en houden de ‘weerstand tegen het weten’ overeind. Eigenlijk zitten we allemaal wel ergens op de schaal tussen weten en niet-weten. Zowel slachtoffers als omstanders hebben bereidheid nodig om met open vizier te kijken naar het grotere geheel: een weerkerend patroon van manipulatie. Wie deze complexe en duistere realiteit niet onder ogen kan/ wil/ durft zien, blijft gevangen in een destructief web.
Het onbenoembare van trauma
Naast een gebrek aan inzicht en de intentie om te willen zien, speelt er bij slachtoffers nog een derde factor mee. Psychisch geweld traumatiseert en trekt diepe sporen in geest én lichaam. Het ligt in de aard van trauma om ‘weten’ te ontlopen. Het is onbevattelijk, onbenoembaar, onuitspreekbaar. Het verstomt! Woorden die toch beschikbaar zijn worden lang ingeslikt uit schaamte, uit vrees voor ongeloof of misinterpretatie of om zichzelf en de toehoorder te beschermen. Door het zwijgen komen slachtoffers nog meer in een geïsoleerde positie, met als logisch voortvloeisel dat er een begripvolle buitenstaander ontbreekt die ziet wat er gebeurde of nog gebeurt. Het is bij uitstek het gebrek aan (h)erkenning dat ervoor zorgt dat de impact van het trauma zich in het lichaam vastzet en aan de volgende generaties wordt doorgegeven. Illustratief voor het onbenoembare van trauma zijn de bevindingen van Dori Laub. Deze Amerikaanse psychiater deed in de jaren 90 onderzoek rond Holocaustoverlevenden die decennia hadden doorgebracht in psychiatrische instellingen in Israël. Tot zijn verbazing ontdekte hij dat al deze mensen de diagnose schizofrenie kregen en dat de meesten gelabeld werden als mutistisch (verstomd). In de medische dossiers was er amper of geen sprake van oorlogservaringen. Het werd niet eens overwogen dat psychotische belevingen en het ‘zwijgen’ van deze mensen een gevolg zouden kunnen zijn van extreem traumatische oorlogservaringen. Gelukkig komt er de laatste tijd meer traumabewustzijn, al is er nog een zeer lange weg te gaan.
Nood aan een veilige getuige
Het is essentieel dat professionals hun verantwoordelijkheid explicieter opnemen, niet blind zijn voor de mogelijke impact van stress en trauma op een actueel probleem, hun hart en ogen openen om aangedaan leed te erkennen en samen te dragen. Enkel waar veiligheid en mededogen is, kunnen mensen uit hun isolement komen en zichzelf toestaan om de waarheid onder ogen te zien. Tegelijk is een duidelijke positiebepaling* van de professional wenselijk, in termen als: dit had je niet verdiend, er kwam jou iets anders toe, zo ga je niet om met mensen. Een professional die expliciet en met mededogen getuigt van het ondergane onrecht en een plek geeft aan de ermee gepaard gaande emoties, biedt een passende genoegdoening. Dergelijke tegemoetkoming corrigeert, is rechtmatig én ethisch verantwoord. Tegelijk vraagt het veel moed van slachtoffers om de confrontatie met zichzelf aan te gaan, verdriet te voelen om wat hen is ontnomen, een veilige plek binnen zichzelf op te bouwen en – in verbinding met zichzelf – aan het stuur van hun leven te gaan staan. Rouwen is een wezenlijk aspect van herstel. Het transformatieproces heeft een hoge prijs, maar leidt gaandeweg naar een louterende blik op het verleden en een hoopvolle blik op de toekomst. Het vermindert het risico dat je als slachtoffer ook dader wordt.
* In de reguliere professionele praktijk is een morele stellingname het best te vermijden. Helaas is dwingende controle niet aan te pakken met de normale criteria en gebruikelijke communicatietheorieën.
4 reacties op “Open vizier op structureel geweld”
Mooi geschreven. En ziet er uit dat je mijn verhaal beschrijft van hulpverleenster, verhaal heeft veel raakpunten daarmee tot geïsoleerde positie aan toe. Ik kan soms woorden ook niet spreken uit “blokkering, primitieve “bevries” stand” ik klap dicht, onderdruk mijn woorden.
Ik denk ook dat we het nog steeds teveel incidenteel willen oppakken, per opstootje en elk keer “ja jullie liggen elkaar niet echt en inderdaad ‘waar twee vechten hebben twee schuld’ en te meer in sfeer ‘iedereen heeft zo’n hun dagen’ Daarnaast dat hokjesdenken, vanuit 1 kant willen zien en niet dat beide kanten gebeurd, maakt dat anderen weer gemist worden en opnieuw geslachtofferd.
Het helpt ook niet mee dat GGZ moeilijk tot niet complexe zorg oppakt en vaak jeugd nog vergeten om langs te lopen. En als je dit benoemd (zoals ik gedaan heb) nog te weinig gekeken wordt naar emotioneel misbruik., ook niet het algemene patroon ‘gaslighting’
Net als laatst een chirurg die met studenten, collega’s en ziekenhuispersoneel steeds botte benaderingen had, woedeaanvallen, scheldpartijen en denigrerende antwoorden en coach heeft gehad maar jaren erna steeds nog hetzelfde deed. Mag van de rechter gewoon terug komen onder het mom ‘maar staat ook onder hoogspanning’ – maar dat leer je in het vak (en alsof het dan gerechtvaardigd is). Niet de rest van het verhaal wil zien dat hij ernaast de omgang van ook andere mensen leidde en daar de gedragingen deed. Deze chirurg/arts mag gewoon weer terug op de werkvloer van rechter en zijn ontslag werd ingetrokken ondanks “opgeleiders’ melding gemaakt hadden en duidelijk hadden gezegd ook “patiëntveiligheid”
Ik als slachtoffer raakte dit enorm en triggerde mij omdat ik hetzelfde ongeveer meegemaakt heb, rechter ook niet naar patronen wou kijken die ik had geschreven en reclassering juist wel ‘seponeren’ zei want daar heb ik duidelijk het gaslighting patroon verteld. Dus ook daar wordt je opnieuw weer als slachtoffer en dat heeft ernstige gevolgen want wat krijg je als straf? Rechtshulp kreeg ik ook niet en ik zat enorm met depressieve gedachten en burn-out, stond alleen en dat kon ik dus helemaal niet, ik kreeg pas 3 weken voor de rechtspraak een brief dat ze mij aangifte had aangegeven, heb dus zelfs niets van politie gehoord maar ineens voor de deur stond een man met een brief en dat was dus enorm traumatisch, ben in shock geweest, verlamd, verdoofd, ernstige gedachten. En kon dus ook echt niet komen naar de rechtszaal wat ik netjes op tijd heb aangegeven.
Dit is heel goed beschreven hoe het in elkaar zit!
Mijn moeder had [vals] berouw in 2010. Ik was toen 53. Ik vroeg haar tijdens dat gesprek: “Was je misschien jaloers?”
Ik voelde goed aan waar bij haar de schoen wrong, maar ze ontkende stellig en met grote verontwaardiging. Ik begon te twijfelen aan mezelf, zoals ik eigenlijk levenslang al twijfelde aan mijn eigen gewaarwordingen ook als zij er niet bij was. Maar achteraf bezien was dit het kernprobleem van moeder: jaloezie! Op mij. Op mijn empathie! Mijn spontaniteit en vermogen om lief te hebben. Daarom moest dat kapot. Ik heb levenslang geleden onder karaktermoord. Mijn leven is in relatie en prestatie voorgoed verwoest.
“Ik heb drie levens verwoest”, erkende moeder in dat valse berouw. Dat was het leven van mij, mijn zus en broers. De laatste twee kwamen er nog redelijk vanaf. Maar niemand is schadeloos gebleven, ook vader niet!
Dwingende controle, overal boven willen staan, dat is mijn moeder. Alleen haar wil is wet. In dat ‘berouw’ zei ze: “Ik dacht dat ik God was.”
Dat wil zeggen: onschendbaar, onfeilbaar. Ongelooflijk hoeveel kapsones deze vrouw durft te hebben!!!!
De bedoeling van dit ‘berouw’ was mij opnieuw voor haar kar te spannen. Ze had de erfenis van vader van mij gestolen, lichtte mij ermee op, ik zat in de bijstand en ze wilde doorgaan met deze misdaden. Maar door een ruzie met mijn broer waar zij bij was. werd zij ontmaskerd door mij. Daarna dreigde ze mij over de e-mail met de dood. ‘Het doel heiligt alle middelen, er moeten nu eenmaal dooien vallen, ook als jij dat bent.’
Ik verbrak het contact met haar. Twee jaar later kwam ze met vals berouw. Ik trapte er niet meer in!
Sindsdien ben ik een zombie geworden al is het heden iets beter. Ik ken meer mensen die met mij omgaan zonder deze problematiek te bagatelliseren. In 2010 heb ik moeder voor het laatst gezien tot 2022 in de rechtbank. Ze kwam me voor als een duistere vrouw, duivels zelfs. Daarna heb ik haar niet meer gezien. Iedereen in het gezin weet nu dat het NOOIT meer goed komt tussen moeder en mij. Maar vooral de broers zijn stevig gehersenspoeld en dat krijg je er niet meer uit. We zijn te oud inmiddels. Zestigers.
Vertellen over dit soort leed is eigenlijk vragen aan de luisteraars of ze een paar illusies willen laten vallen. Ook rechters en advocaten moeten hieraan. Ik zelf ben al verschillende illusies kwijt. Zoals ‘moederliefde kan niet kapot’ = ‘moederliefde kan niet kapot, maar er zijn moeders die het niet hebben’. Mijn moeder zei altijd: “Alle moeders houden van hun kinderen.” Dat moet zijn: alle kinderen houden van hun ouders, maar alle ouders niet van hun kinderen.
Nee, niemand zet graag zijn mensbeeld op de helling, maar het is wijsheid om in je leven een paar keer te durven veranderen van je eigen overtuigingen.
Ik citeer uit de tekst: ‘Omstanders en professionals worden sowieso begoocheld en verleid tot het opnemen van de perfect passende rol in het draaiboek van de pleger. Dit betekent concreet dat ze zich, zonder het te beseffen, laten manipuleren, het beschuldigende betoog overnemen en de waarachtige slachtoffers met argwaan en ongeloof bejegenen. Het tragisch lot van de benadeelden wordt herhaald en herbevestigd.’
Dit is verschrikkelijk! Ligt het aan mij? Ik kan kwaad worden. Is het dat? Ik noem mezelf een ‘sterk slachtoffer’. Blijf de regie in eigen hand houden zoveel ik kan. Met mensen die naast de dader willen staan heb ik eigenlijk helemaal niets. De ellende is dat er dan zo weinig over blijft…
Onbevattelijk. Onvoorstelbaar. Verbijsterend. Niet te gelóvén! Enzovoorts. Dit zijn de traumatische geboortepijnen van de waarheid! Mijn moeder is een narcist. Mijn moeder is een psychopaat. Mijn moeder is een machiavellist [wiens doel alle middelen heiligt]. MIJN moeder??? Durf ik dat te zeggen? Nu wel. Maar ik ben hypergevoelig geworden voor het massa-denken. Groepsdenken. Sociale aannames die men zomaar aanneemt zonder onderzoek. De sfeer. Hóe iemand kijkt, aanvoelt als ik met hem/haar praat. De stemtoon is belangrijk. Ik vind het wel verrijkend dat ik minder goed van vertrouwen ben dan vroeger. Kunst is het evenwicht.
Je ziet het pas als je het doorhebt, heeft Johan Cruijff gezegd. Dit wil ik aanvullen met: niet in een keer! Ook ik trap er regelmatig in want niet iedere narcist is exact hetzelfde en er zijn narcistische bolwerken. Ze zijn superslim, of beter gezegd ‘geraffineerd in het kwaad’. Dat is vals en niet per se intelligent. Maar als je het eenmaal doorhebt, sta je wel sterker.
Iris Koops, jij bent GOED BEZIG! Inzicht als eerst voor psychologen is ontzettend belangrijk!
Heel herkenbaar en kan generaties doorwerken. Tot je het wel kunt benoemen. Rouwen. Verlies nemen. Na door trauma en angst heen gegaan te zijn. Zodat toen en nu uit elkaar getrokken kan worden. Vraagt veel tijd, zelfliefde en tenminste een paar mensen nabij die je daarin onvoorwaardelijk steunen. Het verdwenen zelf, de boeken en workshops waren daarin onmisbaar. Naast lotgenoten ook vrienden vinden die het kunnen en willen horen. Essentieel. Dan naar binnen met bij voorkeur goede hulp, voor herstel. Voor herontdekking van wie je ten diepste bent en waar je blij van wordt. En dat dat er toe doet. En mag.
Bij mij is er nog iets. Ik moest in 2014 verhuizen door afbraak. In die tijd was de zaak tegen moeder juridisch geworden en pas in juni 2013 voorlopig afgesloten. Ik was absoluut niet in staat te verhuizen en maakte gebruik van de aangeboden hulp van de woningbouw. Ik vertelde mijn verhaal om uit te leggen waarom ik hulp bij de verhuizing nodig had en ook in de hoop dat ik misschien langs deze weg wel psychologische hulp kon krijgen [die ik alsmaar niet kon vinden]. Ik ben goed begeleid met de verhuizing maar er door de jaren heen achter gekomen dat de woningbouw me niet heeft geloofd. Ze hebben wellicht gedacht dat ik – om hulp te krijgen bij de verhuizing – een verhaal heb verzonnen. Ik ben zéér diep gekwetst dat ik voor leugenaar ben aangezien door hen. Want ze hebben mij – toen 57 jaar – van afbraak in renovatie gezet! Ik moest nog twee keer mijn huis uit! In 2022 belandde ik tegen moeder in de rechtbank en moest ik voor de tweede keer naar een logeerhuis omdat mijn huis alwéér gerenoveerd werd. Toen wisten de mensen van de woningbouw dat mijn verhaal wel degelijk waar was, maar deze fout toegeven konden ze wellicht niet. Om een lang onaf verhaal af te maken: dit kan ook leiden tot de rechtbank. Einde tot nu toe is een gevaarlijke hoge bloeddruk. Ik slik nu medicijnen en in het ziekenhuis én de huisarts werd erkend dat de woningbouw de oorzaak is, omdat zij wisten van mijn juridische familieproblematiek [die ik al had] en dit als een indianenverhaal hebben beschouwd. Van afbraak naar renovatie moeten verhuizen is sowieso niet raadzaam!
Dit is allemaal omdat er veel te weinig kennis is van psychisch geweld!
Het is voor mij bijna niet te bevatten dat ik gelijk met de zaak tegen moeder een tweede narcistisch bolwerk [zoals ik het noem] achter mij aan krijg. Dat is te veel voor één mens. Voor mij.
Ik citeer uit de tekst: “Tegelijk is een duidelijke positiebepaling* van de professional wenselijk, in termen als: dit had je niet verdiend, er kwam jou iets anders toe, zo ga je niet om met mensen. Een professional die expliciet en met mededogen getuigt van het ondergane onrecht en een plek geeft aan de ermee gepaard gaande emoties, biedt een passende genoegdoening.”
Dit heeft mij steeds zó goed gedaan uit de boeken van Iris die ik in mijn bezit heb en gelezen! En dit heb ik nu nogmaals heel hard nodig! Ik hoop dat het allemaal gaat meewerken om het psychische geweld aan het licht te brengen. Ik zit bij een lotgenotencontact dat heet: ‘narcisme is overal’. Ja, overal, ook in de woningbouw, in de politiek, in de gemeente, in de kerken, in de media, in de zorg en in de privé sfeer. Ik hoop dat mijn tweede reactie ook geplaatst wordt.