In gezinnen waar een destructieve ouder de dynamiek bepaalt, spelen zich vaak schadelijke patronen af die diepe sporen nalaten bij de kinderen. Twee veelvoorkomende rollen in deze onveilige omgeving zijn die van de ‘zondebok’ en het ‘gouden kind’. Deze rolverdeling is geen toevallige uitkomst, maar een bewuste strategie van de narcistische ouder om controle en macht te krijgen en behouden.
De impact van een destructieve ouder
Bij een destructieve ouder is het kind enkel een verlengstuk van die ouder. Een kind heeft juist een beschikbare ouder nodig die op hem of haar afstemt om zich te kunnen ontwikkelen en regulatievaardigheden te ontwikkelen die later als volwassene van pas komen. De destructieve ouder ziet het kind echter niet als een zelfstandig individu, maar als voeding voor zichzelf. Hierdoor ontbreekt niet alleen de noodzakelijke begeleiding in de ontwikkeling naar autonomie, maar wordt ook de verbinding met zichzelf geblokkeerd. Het kind krijgt geen ruimte om zichzelf te ontdekken en wordt onbewust aangeleerd zichzelf als vijand te beschouwen. Dit verklaart de diepe emotionele schade die vaak gepaard gaat met opgroeien in een dergelijk gezin.
De rolverdeling binnen het gezin
Binnen een gezin waarbij sprake is van dwingende controle vanuit een ouder worden kinderen vaak in verschillende rollen gedwongen. De ‘zondebok’ krijgt systematisch de schuld van alles wat misgaat. Vaak is dit het kind binnen het gezin dat dingen aan de kaak stelt. De destructieve ouder wil echter koste wat kost zijn of haar realiteit vasthouden en straft het kind hiervoor. Er wordt veel onmacht en boosheid bij het kind opgeroepen, waar het geen kant mee op kan, vaak met als resultaat ‘negatief gedrag’. Het kind is echter niet slecht, maar wordt ‘slecht’ gemaakt. Dit kind fungeert echt als het afvoerputje van de familie en wordt afgewezen door de ouder én vaak ook door de rest van het gezin. Dit leidt vaak tot gevoelens van zelfhaat en een diepgeworteld negatief zelfbeeld. Het kind wordt gedwongen om een enorm offer te brengen: zichzelf.
Aan de andere kant is er vaak het ‘gouden kind’, dat juist op een voetstuk wordt geplaatst. Dit kind wordt de lieveling van de ouder en krijgt alle positieve projecties toebedeeld. Hierdoor groeit het gouden kind op met een sterke afhankelijkheid van bevestiging en goedkeuring van de ouder. Dit leidt tot een fragiel zelfbeeld en kan ervoor zorgen dat het kind later moeite heeft met autonomie en eigen keuzes maken.
Emma (24 jaar)
Mijn moeder had altijd kritiek op me, hoe hard ik ook mijn best deed. Als er iets misging, was het mijn schuld. Was mijn broertje Max zijn huiswerk vergeten? Dan had ik hem moeten helpen herinneren. Was er ruzie tussen mij en mijn jongere zusje Sophie? Dan was ik te dominant en moest ik leren inschikken.
Ik snapte niet waarom ik altijd degene was die het verkeerd deed. Mijn moeder noemde me moeilijk, koppig, ondankbaar. “Waarom ben jij niet gewoon zoals Max?” vroeg ze vaak, terwijl ze hem liefkozend door zijn haar streek. Max was haar lieveling. Hij kon niets verkeerd doen. Zelfs als hij iets fout deed, vond mijn moeder wel een manier om de schuld bij mij te leggen. “Je had het hem beter moeten uitleggen,” zei ze dan. Of erger: “Je bent jaloers op hem, daarom saboteer je hem.”
De kans op loskomen uit het destructieve systeem
Opvallend genoeg is de kans dat de zondebok zich losmaakt van het gezinssysteem vaak groter dan bij het gouden kind. De zondebok heeft aan den lijve ondervonden hoe schadelijk de situatie is en heeft daardoor een grotere motivatie om afstand te nemen. Dit is een cruciale stap in het herstelproces: erkennen dat deze ouder hem emotioneel en psychisch misbruikte en niet in staat was om op een gezonde manier lief te hebben en inzien dat loskomen uit het toxische systeem noodzakelijk.
Het gouden kind ervaart daarentegen vaak verwarring. Omdat het voortdurend bevestiging en goedkeuring kreeg, kan het moeilijk zijn om in te zien hoe schadelijk de relatie met de ouder werkelijk was. Veel gouden kinderen blijven daardoor langer loyaal aan de destructieve ouder en worstelen met de overtuiging dat zij niet zonder die ouder kunnen.
De obsessieve behoefte van de destructieve ouder versus de behoefte van het kind
Een ouder met (trekken van) narcisme heeft vaak een zeer zwak zelfgevoel en haalt zijn of haar eigenwaarde volledig uit externe bevestiging. Kinderen zijn hierin extra kwetsbaar, omdat ze afhankelijk zijn van deze ouder en in hun vroege jaren volledig gevormd kunnen worden naar de wensen van de ouder. Dit verklaart waarom destructieve ouders vaak de meeste controle uitoefenen op jonge kinderen en dat er later, vaak meer conflicten ontstaan wanneer het kind een eigen identiteit begint te ontwikkelen. Het komt ook veel voor dat een kind tot in verre volwassenheid in ondergeschikt en aangepast gedrag naar anderen gevangen blijft.
De behoefte van de destructieve ouder staat haaks op wat een kind werkelijk nodig heeft. Waar een gezonde ouder inspeelt op de behoeften van het kind en helpt bij de ontwikkeling van een eigen identiteit en grenzen, ziet een destructieve ouder het kind als een middel om zijn of haar eigen leegte op te vullen. Het kind wordt niet erkend als individu, maar wordt gezien als iemand die de ouder moet dienen en bevestigen. Dit leidt tot ernstig complex trauma, waarbij het kind zichzelf niet leert kennen en geen gezonde eigenwaarde en identiteit ontwikkelt.
De gevolgen op lange termijn
Kinderen die opgroeien in een narcistisch gezin lopen een verhoogd risico om later opnieuw in destructieve relaties terecht te komen. De dynamiek waarin zij zijn opgegroeid voelt bekend en vertrouwd en daardoor paradoxaal genoeg ‘veilig’. Dit verklaart waarom veel volwassenen die als kind slachtoffer waren van emotionele en psychische mishandeling later opnieuw in een relatie belanden met een destructieve partner.
Een van de diepste wonden die een kind van een destructieve ouder oploopt, is het gevoel niet gezien en erkend te worden. Gezonde ouders spiegelen hun kinderen en helpen hen ontdekken wie ze zijn. Bij een destructieve ouder ontbreekt dit volledig. In plaats daarvan krijgt het kind boodschappen mee zoals: ‘jij bent er voor míj’, ‘jij hebt vanuit jezelf geen bestaansrecht’ en ‘je moet al mijn behoeften vervullen’. Deze boodschappen zorgen ervoor dat het kind zichzelf ondergeschikt maakt aan anderen en niet leert opkomen voor zijn of haar eigen behoeften.
Slachtoffers herkennen en helpen bij herstel
De dynamiek tussen de destructieve ouder, de zondebok en het gouden kind is een mechanisme dat diepgaande psychologische schade kan veroorzaken. Voor (zorg)professionals is het van groot belang om deze patronen te herkennen en slachtoffers van emotionele en psychische mishandeling te helpen bij het herstellen van hun eigen identiteit en autonomie. Door de juiste begeleiding, kennis en erkenning kunnen zij leren zichzelf opnieuw op te bouwen en gezondere relaties aan te gaan.
Dit artikel is mede tot stand gekomen door Iris Koops – auteur en oprichter van Stichting Het Verdwenen Zelf – en psychodynamisch therapeut Sonja van Stuijvenberg.
Opgroeien in een gezin met een narcistische ouder heeft grote gevolgen. Iris Koops besteedt hier uitgebreid aandacht aan in haar boeken ‘Herstellen van narcistische mishandeling’ en ‘Je leven in eigen hand’.
Dit artikel is onderdeel van de campagne ‘Opgroeien in een gezin met dwingende controle’. De complete campagne wordt hier geplaatst.
12 reacties op “De toxische gezinsdynamiek bij dwingende controle”
Heel herkenbaar alleen hoe kan iemand die in deze dynamiek zit en zo onderdrukt en geïsoleerd wordt er uit komen? Het klinkt zo mooi “hij/ze moet het zelf doen” maar als de isolatie en manipulatie zo groot is dat de persoon bijna letterlijk een marionet is?
Mooi dat je schrijft “bijna”! Ik heb hele veel rondgekeken en geprobeerd. Voel ik ergens een klik, dan ga ik een stukje zo’n weg op tot ik voel dat er voor mij niets meer te winnen valt, dan weer verder kijken. gewoon heel veel kijken, op internet, met anderen er over praten (er zijn heel veel getraumatiseerde mensen, vooral veel die het zelf (nog) niet doorhebben). Vragen kan altijd, bij afwijzingen bedank je vriendelijk en kijk je verder. Maar ga op weg, de weg naar jouw weg!
In ons geval ( mijn zus en ik) was verhuizen, letterlijk 186km verderop wonen het begin van los komen van deze dynamiek. In mijn geval begon deze verandering met een burn out, die maar niet beter werd. Na een aantal jaar psychologische hulp hiermee gestopt. De klachten bleven… totdat ik via een vriendin een artikel onder ogen kreeg over de narcistische ouder en ja dat was herkenning en begrijpen wat er al bijna 50 jaar gebeurde. Ik heb hulp gezocht bij een therapeut die ook aangesloten is bij het verdwenen zelf. En nu ik zie hoe er gemanipuleerd wordt is het beter te handelen.Maar het gaat moeizaam. Sinds 1 maand hebben mijn zus en ik gebroken met onze ouders. En de rust die ik dacht te vinden is er nog lang niet. Maar het begin is er, ook voor mijn zus.
En wat als de dwingende ouder te kiezen heeft uit zijn ‘voeding’….Ik zie het bij mijn 4 kinderen terug. Dat ze de positie van golden child heel gemakkelijk en venijnig verliezen op het moment dat ze niet meer presteren of niet meer loyaal zijn. Dan schuiven ze gewoon een plaatsje op. En melden zich bi mij, vervreemde moeder, om met al hun verdriet en trauma erkenning te vinden. Twee van mijn vier kinderen hebben inmiddels hulp van de ggz, want de reguliere psychologen herkennen niet de dynamiek van dwingende controle door vader. Ik hou nog elke dag mijn hart vast voor mijn jongste, die inmiddels door zijn (kortgeleden vastgestelde) medische aandoening even volle bak aandacht krijgt. Want het kinderziekenhuis is in beeld, dus op zo’n hoog niveau laat vader zich wel zien. Maar elke keer als er iets kleins is, geeft hij niet thuis. Ik weet het, het is onvoorstelbaar om te bedenken dat vader ook dat als een gegeven ziet om zijn kind in zijn web te krijgen, maar het gebeurt. En wat ik me zo langzamerhand steeds meer afvraag: wat kan ik, als gezonde ouder, doen om mijn kinderen veilig te houden? Dat houdt me nog het meest bezig nu ik dit boosaardige ‘spel’ steeds meer doorzie, met dank aan de campagnes en teksten dan Het Verdwenen Zelf.
Wat ik het meest pijnlijk vind is om mijn kinderen steeds weer bloot te stellen aan de toxische dynamiek met hun vader terwijl ik weet en voel hoe schadelijk dat voor hen is.
Wanneer mijn kinderen terugkomen van hun vader zijn ze vaak boos en mijn jongste praat heel negatief over zichzelf. Dat hij er niet toe doet, soms zelf dat hij dood wil. Ik ben zelf van mijn ex gescheiden en zat vast in deze dynamiek waardoor ik mezelf opnieuw aan het uitvinden ben.
Ik vraag mij af wat ik als moeder nog meer kan doen behalve er voor mijn kinderen zijn en ze liefde geven.
Hi Marinka, dat is ook ontzettend pijnlijk! Wellicht is de verdiepingsdag ‘Bescherm en versterk je kind’ iets voor je. Daarin krijg je ook veel tools mee. Hier vind je meer informatie: https://verdwenenzelf.org/vervolgworkshops/#kinderen Sterkte!
Heel helder uitgelegd. Als je dit ziet gebeuren wat kun je dan eventueel doen naar de kinderen toe? Wat is de beste hulp die je ze kunt geven als ze het zelf (nog) niet zien? Of durven zien.
Beste Cynthia, dat is niet in één of twee woorden aan te geven. Voor een kind is het fijn als hij of zij ergens een veilig haven vindt. Ingrid vertelt hier in haar gastcolumn over (https://verdwenenzelf.org/2025/01/24/een-warm-nest-2/). Tijdens de verdiepingsdag ‘Bescherm en versterk je kind’ gaan we hier dieper op in en geven we meer handvatten (https://verdwenenzelf.org/vervolgworkshops/#kinderen).
zo herkenbaar. Al voelen heel veel dingen nog als verborgen, dat ik er langzamerhand steeds een meer er bewust van wordt wat het allemaal met me gedaan heeft en dat het niet normaal was. En nog dat ik het moeilijk vind om nee te zeggen tegen mijn moeder weet ik ook dat ik beter af ben door helemaal geen contact meer te hebben, maar op dat punt ben ik nog niet. ook las ik laatst over dat je perfectionisme, moeite met grenzen aangeven en pleasen manieren zijn om toch geaccepteerd te worden, maar dat mag ik nu gaan loslaten.
Ik kan mij aardig vinden in det artikel, zei het dan dat ik mezelf meer zie als een mengvorm van beide rollen waarbij het volgende ook een rol speelde, deel ervan uitmaakte: enerzijds werden wij, mijn twee zussen en ik, opgehemeld ten opzichte van andere kinderen, anderzijds deden we nooit iets goed. Het verlengstuk van het zwaar christelijke gezin, de christelijke school, zette de mishandelingen voort.
Ik worstel nu dag en nacht met de gevolgen van mijn ouders met psychische problematiek, ik heb onlangs gekozen voor een benadering vanuit KOPP, de coach waarmee ik straks in zee ga is ervaringsdeskundige en heeft een boekje geschreven waarin ik me helemaal herken. Het boekje heeft de titel: “Van taboe naar traumabewust”.
Inderdaad. De zondebok wordt vaak verteld ‘ je waarschijnlijk niet duidelijk bent geweest – soms zelfs dat je weet dat diegene geantwoord heeft – of, Ik zat in een familie-app en er werd totaal genegeerd, niet beantwoorden van wat ik inbracht en wanneer ik dit vertelde tegen moeders (codependent ouder) kreeg ik: “dan had je er maar moeten schreeuwen (met grote letters? – soms passen de reacties helemaal niet met wat je aangeeft”, jij moet je inschikken, jij moet maar tot tien tellen als vader een woede-uitbarsting krijgt, als zondebok ben jij de bliksemafleider van al de onmacht van moeder, van broer en opnieuw een (gouden kind- zus) dominantie met ook jouw waarden en behoeften die zij wegschuift, bijvoorbeeld bij begrafenis (dat ik zelf maar wat heb gekocht in i.p.v. met mijn broer en zus (samen – hoest) waarvan broer wegkijkt (weer zoals mijn moeder) Dan vervolgens zijn ze op de begrafenis met allerlei mensen en krijg jij de lof wat een mooie bloemen en tekst jij hebt gekocht (rara naar buitenwereld toe) – Mijn zus doet het ook weer verborgen en geniepig en neerbuigend (waar mijn moeder natuurlijk ook weer gewoon bij aanhaakt, wordt genegeerd ‘bedoelde het vast niet zo”) – De codependent ouder vind ik net zo schadelijk omdat die soms ook meedoet met pesten en neerbuigende acties om in pas te blijven met de rest en nooit de narcistische ouder op de gedragingen aanspreekt, dan is het alsnog wijzend naar jou “je weet toch dat ze daar niet tegen kan, ook al gaf je daar juist een grens aan, je wordt alsnog negatief voorgeschoteld” Op een gegeven moment ging mijn moeder spugen tegen mij met een persoonlijkheidsstoornis alsof het niets is, waarvan ik eigenlijk verdenk dat ze die zelf wel eens kan hebben, dus ook projectie, maar zoiets spuug je niet en bespreek je met respect. Ik denk dat een codependent ouder “onbehandeld” ook later narcistisch kan worden (gedeelde psychologische stoornis – folie a deux) omdat ze steeds erger werd tegen mij terwijl ze op jonge leeftijd meer liefde gaf en steeds naarder en afstandelijker werd.
Mijn jongste broer is de golden boy en ik ben de zondebok altijd geweest. Ik ben eruit, hij niet. Daar tussen zitten nog een zus en twee broers die verschillende bijrollen krijgen volgens mij. Ik heb ze pionnen in mijn lot genoemd. Mijn zus heeft het inmiddels door. We zijn heden allen zestigers.
Ik vind het zo goed dat door dit soort psychologische inzichten, er een heleboel verborgen zaken duidelijk worden. Ik wist helemaal niet dat ik een ‘zelf’ heb en ik wist niet dat ik dit onbewust veroordeelde als ‘zondig’. Ik was een offer en inderdaad, mijn ‘zelf’ moest geofferd worden om moeder een ‘goede moeder’ te laten zijn, dankzij mijn pijn. Dan kon zij zich over mijn ontfermen. Ze heeft mijn leven verwoest en dat heeft ze zelf erkent. Mijn oudste broer is er het ergste aan toe. Mijn zus en ik hebben haar beter door.
Twee dingen zijn mijn redding geweest toen ik jong was en dat is een uit huis plaatsing naar een internaat zodat ik niet meer direct onder haar controle stond en mijn beroep als kunstenaar dat eist dat ik contact leg met mijn ‘zelf’. Onbewust was het er toch dus.