Gevaarlijke misverstanden over narcisme

Er zijn een aantal misverstanden over narcisme die je op het verkeerde been kunnen zetten, waardoor je er niet meer uit komt. Ze zetten je namelijk vast in het land van de duisternis, dat je zo snel mogelijk moet zien te verlaten. Het maakt niet uit door wie de misleidende informatie gegeven wordt; websites, mensen om je heen, zogenaamde deskundigen, wie dan ook. Het is gevaarlijk. Deze misverstanden luiden:

1. De narcist kan er niets aan doen

Het heersende idee hierachter is: het is een stoornis, diegene is zielig, en kan er niets aan doen. Het is schrikbarend hoeveel sympathie er in deze wereld naar de dader gaat in plaats van naar het slachtoffer. Terwijl je als slachtoffer soms jarenlang ingrijpende mishandeling hebt moeten onder gaan, mag je het niet moeilijk hebben, mag je niet boos zijn, want diegene kan er immers niets aan doen. Hierbij wordt uitgegaan van het idee van ontoerekeningsvatbaarheid, dat stelt dat daders onbewust mishandelen en daarom hiervoor niet verantwoordelijk kunnen worden gesteld. Klopt het, dat diegene met persoonlijkheidspathologie er niets aan kan doen? Nee, dit klopt niet.

De kern van narcisme en psychopathie is dat een aantal belangrijke vaardigheden niet werken en het empathiecentrum defect is. Vaardigheden zijn te leren. Het proces is langdurig, en kan veel energie vragen. Narcisme is te behandelen, zij het moeizaam. Psychopathie is nog moeilijker te behandelen. De belangrijkste voorwaarde is hoe dan ook, dat de persoon erkent een groot probleem te hebben. En hier zit nu net het grootste probleem.

Als de persoon om te beginnen zelf zou erkennen dat hij of zij een ernstig probleem heeft en hier hulp bij zou vragen, dan zouden de mensen om hem heen niet meer de hoge prijs hoeven betalen voor zijn onbehandelde stoornis. Maar veel narcisten, en zeker psychopaten, ontkennen hun problematiek. Het is bizar om plaatsvervangende empathie op te eisen voor iemand die dit zelf niet kan opbrengen, voor de dader dus. Deze dader beschadigt anderen dóór die ontbrekende empathie. Daarbij vindt deze beschadiging soms doelbewust plaats. Verschillende slachtoffers getuigen over de controle die de dader in zijn of haar gedrag had. Een voorbeeld: de narcistische moeder scheldt het kind uit, de telefoon rinkelt en met een alleraardigste stem handelt zij het telefoontje af. Ze heeft de telefoon nog niet neer gelegd of ze vervolgt de tirade tegen haar schuldige kind.

Wanneer gedrag valt te controleren, en de persoon in kwestie besluit om sommigen goed te behandelen en anderen slecht, dan kun je helemaal niet meer spreken van ontoerekeningsvatbaarheid. Dit is een complex onderwerp, in de boeken van Iris Koops wordt uitgebreid op het waarom achter dit beschadigende gedrag ingegaan. Waar het ons hier om gaat is dat de dader zelf verantwoordelijk is voor de beschadiging die hij aanricht.

2. Hij (of zij) bedoelde het niet zo

Ook dit idee klopt niet. De kern van deze stoornis is een groot gebrek aan inlevingsvermogen. De narcist wordt geregeerd door onvervulde behoeftes, en denkt vanuit die behoeftes. Wanneer hij niet krijgt waar hij recht op meent te hebben, worden er talloze manipulatiestrategieën ingezet om alsnog die behoeftes vervuld te krijgen, bijvoorbeeld de narcistische aanval. Er zijn veel mensen die deze vorm van mishandeling niet kennen. Ze kunnen zich helemaal niet voorstellen dat iemand op een dergelijke destructieve manier handelt. Daarom wordt het gedrag vergoelijkt, en wordt je als slachtoffer verteld dat het vast niet zo bedoeld is. Maar wat je voelt na een dergelijke aanval is verschrikkelijk. En dat was ook de bedoeling. De aanval is bedoeld om onwillige slachtoffers bij te sturen, door hen een ondraaglijk gevoel over zichzelf te geven. De narcist biedt zich vervolgens direct aan als redder: je hoeft alleen maar overstag te gaan en je niet meer te verzetten.

Of iets werkelijk zo bedoeld is, kan alleen gezegd worden door diegene die het gedrag heeft moeten ondergaan. Ga na hoe je je voelt. Waarschijnlijk is je jarenlang door de narcist verteld dat je een drama maakt om niks, dat je weer alleen met jezelf bezig bent, of dat je zelf verantwoordelijk bent voor hoe je je voelt. Deze grote misvatting kunnen we ontkrachten: hij (of zij) bedoelde het namelijk wel zo. Er wordt alleen geen schuld gevoeld, omdat er weinig tot geen empathie is. Bescherm jezelf dus. Als die ander geen empathie op kan brengen voor jou, zul je jezelf extra empathie moeten geven!

3. Het komt allemaal goed, als je je nog wat meer in hem (of haar) inleeft

Tot onze schrik zijn er zelfs mensen die zich deskundig noemen in narcistische mishandeling, die deze boodschap verkondigen: “Je weet toch hoe beschadigd hij of zij is, dus als je nu probeert zijn of haar gedrag te begrijpen, compassie te tonen, dan zul je merken dat het allemaal wat soepeler zal gaan”. De jarenlange training die iemand met deze stoornis je al gaf, wordt nu zelfs door een deskundige aanbevolen. “Vergeef hem, maak hem (of haar) niet van streek, laat het allemaal langs je afglijden, reageer vanuit liefde”. Dit soort adviezen werken averechts. Je wordt alleen maar dieper in het land van de duisternis getrokken.

Ik heb zelf heel hard moeten knokken om uit die duisternis te komen, en alleen de mensen die aan mijn kant konden staan, hielpen me terug naar het licht. Dit waren de mensen die zich inleefden in mij, die mijn verhalen konden horen, die compassie toonden om wat ik had moeten doorstaan. Deze mensen kwamen net op tijd. Door de veelal spiritueel getinte adviezen die ik eerder kreeg; dat ik nog meer begrip moest tonden, nog meer moest incasseren, werd de duisternis enkel dikker. Ik werd alleen maar depressiever. Er had zich nooit iemand om mijn welzijn bekommerd, ik was helemaal op, en nog moest ik meer liefde tonen. Het deel van mij dat nog leefde was alleen nog met een grote zaklamp te vinden. Dat kleine plantje werd omringd door heel veel duisternis. Gelukkig kwam er een ommekeer. De enige voor wie ik die liefde nog wilde opbrengen (naast mijn man en kind), was mezelf. Dat plantje. Dat was het begin van mijn redding, en ik had dit niet gered als ik geen mensen om me heen had gehad die vonden dat ik, als slachtoffer, diegene was die nu wat liefde verdiende.

Iris Koops

De bittere waarheid is dat mensen die worden geregeerd door (onbehandelde) narcisme of psychopathie, heel erg vanuit zichzelf denken. Ze hebben baat bij gewillige slachtoffers, ze eisen van mensen om zich heen voortdurend empathie. Zelf kunnen ze die empathie niet of nauwelijks voelen. Waarom zouden ze anders zo met je omgaan? En waarom zou jij nog meer begrip moeten tonen voor het feit dat je als voetveeg behandeld wordt? Het enige dat werkt is duidelijke grenzen stellen en nog beter (als dit mogelijk is), er helemaal buiten zien te blijven. Alle adviezen die aansturen op het goedpraten van destructief gedrag, trekken je er juist in.

Mensen met deze stoornis zullen altijd suggereren dat als je nou iets beter je best doet, het allemaal goed komt. Het advies van sommige deskundigen, om je in hen in te leven, hen te begrijpen, klinkt hen dan ook als muziek in de oren. Doe gewoon nog iets beter je best! Wat ze er niet bij vertellen, is dat het moment dat het goed genoeg is, nooit komt. Het wordt je voorgehouden als een fata morgana in de woestijn. De dader rekent erop dat zijn slachtoffer te moe, te dorstig en te verzwakt is, om deze strategie te doorzien. En voor veel slachtoffers klopt dit ook, helaas.

4. Waar onenigheid is, hebben beiden schuld

De normale menselijke logica kan niet over persoonlijkheidsstoornissen als narcisme en psychopathie worden neergelegd. Tussen normale mensen is het zo dat je bij een conflict allebei naar je eigen aandeel kijkt. Maar we hebben het hier niet over normale interacties. Deze voorvallen slaan de grond onder je voeten vandaan. Het is juist zaak uit die voortdurende staat van verwarring te komen. Bedenk goed dat een narcist helemaal niet aan de relatie wil werken, hij wil dat jij er aan werkt. Na het jarenlang obsessief piekeren over hoe je iets wel of niet had moeten zeggen (want hij raakte zo van streek), over dat je iets beter wel of niet had kunnen doen (want je wist toch hoe belangrijk het voor haar was), wordt het echt tijd dat je die verantwoordelijkheid voor zijn welzijn teruglegt waar hij hoort: bij hem (of haar)! Hij heeft altijd geprobeerd die verantwoordelijkheid te ontlopen, door te doen alsof alles aan jou lag. Blijf uit die val. Alle informatie die je uitnodigt naar je eigen stuk te kijken, omdat je zijn gedrag wel zal hebben opgeroepen, mag je wantrouwen. Ze is mede gebaseerd op de misvatting dat alleen labiele, afhankelijke mensen een relatie aangaan met een narcist. Hier klopt niets van. De meest stabiele, levenslustige vrouwen (of mannen) vallen voor de fata morgana, om later te ontdekken dat deze ideale partner slechts een luchtspiegeling was. Na de jarenlange psychische en emotionele terreur ben je gewoon op. Vaak gaat dit gepaard met een enorm gevoel van falen, terwijl je dus slachtoffer was van een zeer destructief persoon! Laat je dus niet aanpraten dat de schuld bij jezelf lag, omdat je er voor koos slachtoffer te worden. Niemand kiest voor mishandeling. Je bent slachtoffer gemaakt. Nu is het alleen zaak om je aan de relatie te onttrekken en weer mens te worden. Je bent er zelf verantwoordelijk voor om de schade die je is aangedaan te herstellen, maar de schuld voor de beschadiging mag niet op jouw schouders worden gelegd. Dan kun je nog steeds de loyaliteit niet leggen waar deze eigenlijk hoort; bij jezelf.

5. Narcisten zijn heel makkelijk te herkennen

De associatie die veel mensen bij een narcist hebben, is de vlotte, gladde praatjesverkoper. Maar dit is een eenzijdig beeld. Het lastige is dat mensen met narcisme helemaal niet zo makkelijk te herkennen zijn. Ze zijn buitenshuis vaak heel innemend, charmant en beschaafd. Je zou het ook anders kunnen zeggen: ze hebben heel goed gekeken om te weten hoe ze normaal en ontwikkeld kunnen overkomen. Ze zullen dan ook niet snel gewantrouwd worden, doordat hun stoornis vrijwel onzichtbaar blijft. Ze kunnen, om je aan zich te binden een heel positieve indruk maken. Eenmaal gebonden wordt je geconfronteerd met heel destructief gedrag, wat extreem verwarrend is. Het is van groot belang om het positieve gedrag van een narcist in het juiste licht te zien: hij weet precies wat hij moet spiegelen en doet dit om verzekerd te zijn van de benodigde voorraad.

Juist doordat narcisten zo normaal over kunnen komen, kampen veel slachtoffers met het probleem niet geloofd te worden als ze proberen over te brengen wie en wat er achter dat masker van perfectie huist.

6. Door te vergeven kan je de narcist loslaten

We horen vaak: wanneer je iemand vergeeft kun je iemand pas los laten. Dat dit beter is voor je gezondheid. Het vergeven van iemand is een heel persoonlijke keuze. Belangrijk hierbij is om stil te staan bij het volgende:

Narcistische mishandeling ondermijnt de relatie met jezelf. Je wordt zo tegen jezelf uitgespeeld, dat de enige relatie die echt belangrijk is om te herstellen, die met jezelf is. Het is de vraag of dat gebeurt als je alle energie aanwendt om die ander te vergeven, om vooral een goed mens te zijn voor die ander. Het gaat nu eens niet meer om die ander, het gaat om jou! Neem dus serieus wat je voelt en laat je niet aanpraten dat het niet willen vergeven van de dader hetzelfde is als geregeerd worden door haat en wrok.

Narcistische mishandeling is een complexe vorm van mishandeling, waarbij je niet geholpen wordt door simplistische kreten. Loslaten suggereert dat jij, als slachtoffer, diegene bent die iets vasthoudt. De realiteit is omgekeerd. Mensen met (ernstige trekken van) een persoonlijkheidsstoornis als narcisme en psychopathie trekken jou voortdurend in hun realiteit. Het gaat dus niet om loslaten. Het gaat om hier buiten zien te blijven, door weer jezelf te worden, door uit te vogelen wat jouw waarden zijn, waar jij voor staat.

Echte vergeving kan pas geschonken worden als de dader die heeft gevraagd en verdiend door schuld te bekennen, berouw te tonen en genoegdoening te geven. Het komt maar hoogst zelden voor dat een dader werkelijk berouw heeft. Gelukkig hoeft de overlevende daar niet op te wachten. Om te kunnen herstellen moet ze de genezende kracht van de liefde in haar eigen leven ontdekken; het is niet nodig dat die liefde zich ook tot de dader uitstrekt.

Judith L. Herman in ‘Trauma en herstel”, 2007