De verdrietige clown

Dit is een gastcolumn van Aurora.

Ik val maar meteen met de deur in huis: in sommige relaties verander je langzaam in de persoon die de ander nodig heeft. In wie je moet zijn om aan de behoeften van die ander te voldoen en om conflicten met die ander te vermijden. Dit is een kenmerk van een toxische relatie.

Begrijp me goed, ik snap dat je in elke relatie een beetje van jezelf inlevert, om plaats te maken voor de ander. Anders ben je wellicht meer bezig met een solovoorstelling dan met een relatie. De kunst lijkt mij om daarin samen een gezond evenwicht te vinden. En om daar regelmatig samen over te praten en waar nodig in bij te stellen. Maar voor de woorden samen en gezond is weinig plaats in een toxische relatie.

Denk jij nu ook aan het gezegde ‘In een relatie is het geven en nemen?’ Ik heb dat mensen, mezelf incluis, al vaak horen zeggen. Maar, zoals bij de meeste gezegden, is dit een oneliner. Een zin die mooi klinkt, maar die zonder context eigenlijk niet veel zegt. Goed beschouwd alleen maar een stukje zegt. De zin houdt als het ware te vroeg op.

Wat weinig mensen weten is dat het hele gezegde eigenlijk inhoudt: “Weten te geven en te nemen, d.w.z. in den omgang met anderen toegevendheid weten te verenigen met de zorg voor eigen belang. (Ensie 1914). En precies dat laatste, toch niet onbelangrijke stukje: toegevendheid weten te verenigen met de zorg voor eigenbelang, verdwijnt vaak ongemerkt uit het zicht in toxische relaties. De narcist weet zijn belangen altijd naar de voorgrond te brengen, terwijl jouw belangen ongemerkt steeds vaker naar de achtergrond verdwijnen. Geven en nemen wordt daardoor vaak: Jij geeft en hij neemt. Of: Jij geeft veel en hij geeft af en toe een beetje.

In een (langdurige) toxische relatie verander  je langzaam steeds meer in een schim van jezelf. Herstellen van narcistische mishandeling, het werkboek van Iris Koops is een van de beste boeken die ik over toxische relaties en narcisme las. De naam ‘het Verdwenen Zelf’ geeft exact weer in welke situatie mensen zich bevinden wanneer ze proberen te herstellen van narcistisch misbruik. Je hebt zoveel van jezelf ingeleverd en weggegeven, dat je zelf “verdwenen” lijkt. Dit wordt vaak pas duidelijk op het moment dat je los probeert te komen van een narcistische relatie.

Zolang je nog in de relatie zit, zijn er veel problemen, is er verdriet en angst, zijn er ruzies en is er eenzaamheid. Maar het is wel duidelijk wie en hoe je in de relatie moet zijn, welke rol je moet spelen. Daardoor zijn we geneigd te denken dat de oplossing ligt in het vervullen van jouw rol op de manier die de minste hommeles oplevert. Pas wanneer je los begint te komen van de narcist ontstaat er ruimte, tijd en noodzaak voor vragen als: Wie ben ik ook alweer? Wie was ik vroeger? Wat is daar nog van over? En: Hoe krijg ik dat weer terug?

Voor mij voelde de eerste periode na een langdurige toxische relatie alsof ik in de loop der jaren in een clown veranderd was. Een verdrietige clown, die lang een act opgevoerd had om de circusdirecteur en het publiek tevreden te stellen. Ik probeer voor je op te schrijven hoe dat precies in zijn werk ging, ‘een clown worden.’

Stel je voor dat iemand aan je vraagt of hij of zij een klein beetje witte schmink op je gezicht mag smeren. Ongeveer ter hoogte van je wang. Jij denkt even na.

• De eerste gedachte die in je opkomt is; wat een gek verzoek eigenlijk… De tweede gedachte die in je opkomt is: Ik houd van die persoon. En ik wil hem graag een plezier doen. Maar om nou rond te gaan lopen met witte schmink op je gezicht, dat wil ik eigenlijk niet. De derde gedachte: Ik voel weerzin tegen het verzoek, maar je duwt dat gevoel al snel weg. Weerzin voelen is onaardig.
• De ander ziet jouw twijfel en gaat verder met zijn smeekbede: “Ah, alsjeblieft. Een heel klein beetje maar? Een klein wit stipje? Ik zou het echt heel fijn vinden als dat mag!”
• Jij twijfelt nog steeds, maar je voelt hoe je langzaam overstag gaat. Zo erg is het nou ook weer niet, denk je bij jezelf. Kleine moeite eigenlijk om die ander hiermee een plezier te doen. Dat voelt fijn, de ander een plezier  doen. Dus je glimlacht en je zegt: “Ja, inderdaad een klein stipje is oke. Ik vind het prima.” Je keert de ander je wang toe.
• De ander zet een klein stipje op je wang. Het voelt een beetje ongemakkelijk, zo’n wit vlekje op je wang. Maar je ziet hoe blij die ander is met dat stipje op jouw wang. De ander waar jij van houdt. Je zegt tegen jezelf: “In een relatie is het geven en nemen” en dit geef jij graag.
• De volgende dag vraagt de ander aan jou: “Mag ik alsjeblieft nog een beetje witte verf op je wang doen, ik vind zo fijn als dat mag. Maar jij denkt: “Nee. Nee, nu is het echt even genoeg. Ik wil dit niet weer.”
• De ander kijkt heel beteuterd. Maar jij houdt deze keer voet bij stuk.
• Hij kijk naar jou en zegt: “Oké, oké. Als jij niet wil dan zal ik daar mee proberen te leren leven. Ik vind het jammer, omdat het maar een kleine moeite is, maar het is geven en nemen en ik accepteert dat jij hier nou eenmaal wat stug in bent.”
• Jij blijft met gemengde gevoelens rondlopen: 1. Fijn dat ik niet meer schmink op mijn wang heb, 2. Naar dat hij zich er zo rot onder voelt.

De volgende week vraagt de ander: Goedemorgen lieverd! Mag ik nog een beetje schmink op je wang smeren?

• Jij denkt na en je zegt: “Nou eigenlijk vind ik dat ene stipje voor nu wel genoeg.”
• De ander kijkt opnieuw beteuterd. Dat voelt naar. Het geeft een onbestemd, akelig gevoel in je buik. Alsof je tekort schiet. Egoïstisch bent. Je wil die ander niet teleurstellen. Al helemaal niet als het om iets gaat dat eigenlijk een kleine moeite zou moeten zijn.
• De ander probeert een concessie te doen: “Mag ik dan een klein beetje rode schmink op je neus doen? Een heel klein stipje, dat zou ik echt heel fijn vinden!”
• Jij denkt na, je twijfelt. Je ziet zijn verwachtingsvolle blik. Je denkt bij jezelf: dat witte stipje wilde ik ook al niet. Ik kan niet tegen alles nee zeggen. En dus zeg je: “Oké, vooruit dan maar, zeg je. Een heel klein rood stipje is goed.
• Een week later probeert hij het weer: “Mag ik wat witte schmink op je wang zetten?”
• Jij denkt aan hoe beteuterd hij was toen het de laatste keer niet mocht. Jij denkt aan hoe blij hij keek toen het wel mocht.
• Je zegt tegen jezelf: Ach het is ook echt maar een kleine moeite. Je zegt tegen jezelf: Het is geven en nemen in een relatie.
• Je zegt tegen jezelf: Hoe erg is nu een klein beetje witte schmink op mijn wang?
• En je zegt tegen hem: “Ja hoor,” terwijl je hem je wang toekeert.

En zo raak je er langzaam aan gewend. Elke keer dat die ander vraagt of er schmink op jou gezicht mag, pas je je aan. En elke keer dat je nee gezegd hebt, gaat ongemerkt meetellen als gewicht om een volgende keer ja te moeten zeggen. Als dit lang zo doorgaat, verander je langzaam in iemand die steeds meer onder de schmink zit. En als dit heel lang doorgaat, dan worden al die kleine stipjes samen langzaamaan een volledige schmink.

Toen ik na 20 jaar in de spiegel keek voelde het alsof ik een complete clown zag. Inclusief veel te grote flapschoenen en een oranje pruik. Ik zag een hele verdrietige clown. Iemand die niet meer was wie ze ooit geweest was. En ik dacht: “Waar ben ik in hemelsnaam gebleven? Wie ben ik ook alweer onder al die schmink? Hoe is dit zo gekomen? Waarom heb ik dit laten gebeuren? Kan ik mezelf weer worden? Waar moet ik beginnen?”

Wat ik toen niet zag, maar nu wel kan zien:

1. Ergens nee tegen zeggen is het aangeven van wat mijn grens is.
2. De ander reageerde alsof ik mijn grens op de verkeerde plek legde. Specifieker was dit eigenlijk: op een plek die hem niet goed uitkwam.
3. De ander deed alsof het volstrekt logisch was, een vaststaand feit dat mijn grens op de verkeerde plek lag.
4. De ander deed alsof hij me een alternatief aanbood (een rode stip ipv een witte stip). Eigenlijk was dat meer van hetzelfde maar dan in een andere verpakking.
5. De ander deed alsof het een “geven” van zijn kant was dat dat hij geen probleem maakte van het feit dat ik mijn grens op de verkeerde plek legde. Sterker nog, hij werkte de indruk dat ik nu bij hem in het krijt stond. Ik stond als het ware 1-0 achter op de geven-nemen balans.
6. Als ik mijn grens verlegde en mijn wang wel “gaf”, dan stond ik nog steeds op 0-0 op de geven-nemen balans. Waarom? Omdat mijn geven “vanzelfsprekend” was. Het was zogenaamd niet meer dan volkomen terecht mijn dat ik mijn eigenwijze, onhandige en verkeerd geplaatste grens los zou laten. Iets waar ik, verdrietig genoeg ook zelf ging geloven. Verdrietig omdat je daardoor afleert je grenzen te respecteren en als volwaardig ijkpunt te zien.

Het steeds met je ogen knipperen, omdat je niet kunt geloven/volgen wat er gebeurt, en bijna fysiek misselijk worden van alle nieuwe inzichten die op je af komen, lijken onlosmakelijk verbonden met het proces van loskomen van een toxische relatie. Ook daarover schrijft Iris veel in haar boek. Zij noemt dit de achtbaan van de narcist of psychopaat en dat is zo herkenbaar voor iedereen die de narcist begint te doorzien. Haar boek was voor mij vaak een leidraad in een leefwereld die verder niet veel vaste handvatten meer leek te hebben.

Met mij is het weer goed gekomen, ik heb mezelf weer teruggevonden. En ik voel me al heel lang geen clown meer, maar dat heeft jaren geduurd.
Ik moest mezelf veel aan- en vooral veel afleren. Ik moest weer durven voelen wat ik eigenlijk echt voelde. De moed verzamelen mezelf af te vragen wat ogenschijnlijk helemaal niet bevraagd mocht worden. Misschien helpen de bovenstaande inzichten jou ook op weg naar het hervinden van dat wat verloren lijkt. Met de nadruk op: wat verloren lijkt. Want je kunt de verdwenen delen van jezelf gaan zoeken en weer terugvinden. Echt.

Onderstaand gedicht geeft voor mij de kern weer van waar het om gaat.

“Hij was maar een clown, in ’t wit en in ’t rood,
Zijn hoed was te klein, zijn schoenen te groot.

Hij lachte en sprong, in ’t felgele licht,
Maar onder die lach zat een droevig gezicht.

De herinnering blijft aan die clown met z’n lach,
Hij heeft alles gegeven tot de laatste dag.

Niemand kende de pijn van zijn stille verdriet
Want er was op het einde niemand die hij verliet.

–  De Clown, Ben Cramer –